...ktoś powiedział mi kiedyś, w zasadzie zachęcał, by nie traktować sensu słów w procesie komunikacji jako nieodzownego czynnika - większe znaczenie dla porozumienia się ma intonacja, ton głosu, gest i mimika. Byłam zdumiona i rozbawiona - on mówił po hiszpańsku, ja po polsku (od komunikacji w języku angielskim bardzo szybko odstąpiliśmy). Rozmawialiśmy w ten sposób blisko godzinę (no dobrze, wymianę zdań przerywał taniec;)...
...A tu Bergman jakby z ilustracją...
"Milczenie" jest o słowach, które trafiają w próżnię, ale też o słowach, których się komuś odmawia, jest też o słowach, które potrzebne milczenie zabijają i o porozumieniu, które rodzi się w wymownym milczeniu...
Wspólny język nie jest tożsamy z posługiwaniem się tym samym językiem. Jeśli zaś istnieją jakieś międzyludzkie mosty - to wspólna mowa jest tu czynnikiem najmniejszej wagi... Nie dochodzi do sukcesu komunikacyjnego (porozumienia) tam, gdzie wydawałoby się wszystkie wstępne warunki zostają spełnione: wspólna mowa, siostrzana więź, zbliżony wiek... Już nawet dziecko widzi i rozumie więcej i głębiej. Do faktycznego porozumienia dochodzi zaś tam, gdzie wszystko zdaje się zaprzeczać jego możliwości. Kamerdyner nie rozumie słów Ester, jest stary, jest z zupełnie innego świata - niby milczy, ale to jego milczenie nie zrywa mostu, w tym milczeniu jest więcej słów niż we wszystkich wypowiedzianych w tym filmie słowach razem wziętych...Wysłuchuje spowiedzi umierającej i po prostu jest!
Bergman daleki jednak jest od prostego moralizowania - świat nie jest prosty, nie ma po prostu prawej i lewej strony. Anna nie życzy śmierci siostrze bez powodu. Jej milczenie wydaje się raczej głuchym krzykiem tłamszonych uczuć. Jej wrogość, jej złość, jej chłód, a nawet cynizm, wykrzyczane w końcu prosto w twarz, to wykwit niemocy porozumienia, ściany braku akceptacji i krytyki za strony Ester. Reżyser pozwala widzowi podejrzeć umierającą, kiedy w samotności ściąga maskę uporządkowania i "bycia ponad", zwłaszcza bycia ponad namiętnością i zmysłowością siostry...
...ale nikt nie jest tu po prostu brudny lub po prostu czysty! Wszyscy borykają się z całą kompilacją uwarunkowań, słabości, doświadczenia skrajności, każdy ma po części rację, każdego można zrozumieć, a więc i każdego uratować przed sądem, przed skazującym wyrokiem...
Teraz trochę o języku filmu. Konstrukcja antycznej tragedii (poetyka Arystotelesa) - jedność miejsca (nie jest bezwzględna, ale wyraźnie odczuwalna - trzon akcji rozgrywa się w hotelu), jedność czasu, akcji, nawet zasada, aby w scenie nie brało udziału więcej niż trzech aktorów zostaje w większości scen spełniona. Chór (przypominam pełniący rolę komentatora, wyjaśniacza), choć to nieco przewrotne, wydaje się personalizować w trupie komiczno-cyrkowej karłów. Wracają na scenę (filmu) kilkakrotnie niosąc komentarz: spektakl zaraz się zacznie, oto trwa, spektakl skończony. Ich własny komizm (a nawet podwójny komizm - są komikami o komicznym wyglądzie) odbija niczym lustro spektakl odgrywany przez siostry. Dlaczego reżyser miałby ich dramat podsumowywać w kategoriach komizmu? ...Czy wszelkie nasze próby ukrycia się (Ester mówi: próbujemy różnych póz), przybrania postawy, które nas następnie przygniatają, dławią, uśmiercają, unieszczęśliwiają, czy niemoc przyznania się przed drugim i pogłębiana gra pozorów nie jest jest jedną wielką komedią ludzką - tak, gorzką komedią, ale niczym innym niż cyrkiem, "głupim" i "bezsensownym" jak występy karłów na scenie teatru? Ostatnie wejście "chóru", zapowiadające: spektakl skończony, następuje zaraz po scenie konfrontacji sióstr w hotelowym pokoju, w obecności niemego kochanka Anny. Cel spacerów Anny zostaje odkryty, bezpośrednie motywacje, faktyczne motywacje; wylewa się fala żalu, a zazdrość Ester (zazdrość bycia z mężczyzną czy o bycie z mężczyzną) a może jej ciekawość - ostatecznie zaspokojona. Żadna nie ma już czego skrywać. Ester wychodzi z pokoju i obserwuje przemarsz karłów, którzy właśnie zeszli ze sceny - spektakl skończony...
Bergman nasyca obraz symbolami, czy też konstruuje obraz zsymbolizowany. Co chcę powiedzieć? Ester - jest tłumaczem - wraca nam problem języka, komunikacji, zrozumienia - zajmuje się więc, można powiedzieć, porozumieniem na wielką skalę, przy czym na najniższym poziomie, na poziomie skomunikowania z samą sobą jest chwilami tak bezbronna. Na ile pierwsze rekompensuje drugie? Dwa pokoje - dwie osoby i drzwi co rusz zamykane lub otwierane jak kanały porozumienia... Ester szczupła, "sucha" - intelektualna, Anna - krągła, "miękka" - zmysłowa...i można by wymieniać tak dalej...
Na koniec jeszcze tylko o ostatniej scenie. Przestrach w oczach Anny widzącej syna wczytanego w "obce słowa"...Strach, że oto ma przy sobie, w osobie swojego syna, cząstkę kogoś, kogo nienawidzi...